Prawo cytatu

Pojęcie cytatu na ogół wiąże się ze słowem pisanym i w powszechnym rozumieniu kojarzy się zazwyczaj z tzw. „złotymi myślami” albo dosłownym przytaczaniem czyichś słów. Są one często wykorzystywane w różnych przekazach – np. w literaturze są formą ekspresji artystycznej, a w pracach naukowych potwierdzeniem prezentowanych poglądów. Z perspektywy prawnej jednak rozumienie cytatu jest znacznie szersze. Jak dobrze wykorzystywać cytat i jak cytować żeby było to zgodne z prawem? Odpowiedź znajdziesz w poniższym artykule.

CZYM JEST PRAWO CYTATU?

Prawo cytatu to przytaczanie cudzej twórczości, które stanowi jedną z tzw. form dozwolonego użytku. Brzmi enigmatycznie? Jest to jednak nic innego jak możliwość korzystania z utworu bez konieczności uzyskania na to zezwolenia jego twórcy i zapłaty mu wynagrodzenia.

Jego regulacja znajduje się w art. 29 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z nim, prawo cytatu oznacza przytaczanie w utworach stanowiących samoistną całość (czyli takich, które pozbawione cytatów – wciąż byłyby utworami) urywków rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnionych utworów plastycznych, utworów fotograficznych lub drobnych utworów – w całości. Oznacza to, że skorzystaniem z tego uprawnienia będzie powołanie się we własnym utworze nie tylko na czyjeś wypowiedzi, ale także wykorzystanie zdjęcia, fragmentu filmu czy utworu muzycznego, które zostały już rozpowszechnione – a zatem udostępnione publicznie. Nie mogą to być więc przykładowo zdjęcie czy filmik, które wysłali nam znajomi i jesteśmy jego jedynymi odbiorcami.

PO CO CYTOWAĆ?

Pamiętaj jednak, że nie można nadużywać tego prawa i korzystać z niego w sposób dowolny, wtedy kiedy dany utwór mógłby spokojnie funkcjonować bez cytatów. Art. 29 ustawy jednoznacznie wskazuje, że cytowanie musi być uzasadnione konkretnymi celami – takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Jeżeli zatem chcesz uczynić własne wywody bardziej zrozumiałymi dla adresata – możesz posłużyć się cytatem. Przykładowo, gdy chcesz unaocznić komuś jakieś pojęcie abstrakcyjne np. kolor – możesz posłużyć się fotografią go przedstawiającą. W przypadku celu nauczania – cytat ma służyć uczynieniu jakiejś kwestii bardziej zrozumiałej dla osoby trzeciej, np. w podręcznikach szkolnych czy filmach edukacyjnych. Polemika skłania do tego, aby cytat wykorzystywać w celu zwrócenia uwagi np. na kontrowersyjne treści, z którymi autor się nie zgadza i przeprowadza z nimi dyskusję.

Podobnie w przypadku analizy krytycznej lub naukowej, kiedy krytyk wykorzystuje fragment cudzego utworu po to, aby przeprowadzić zrozumiałe dla odbiorców rozważania na jego temat.

A co miał na myśli ustawodawca pod pojęciem „praw gatunków twórczości”? Z pomocą przychodzi art. 29¹ ustawy, który odwołuje się do cytowania w celach artystycznych – tak jak w parodii, pastiszu czy karykaturze. Twórca karykatury zazwyczaj musi przecież skorzystać z np. fotografii obiektu swojego utworu. I właśnie w takiej sytuacji skorzysta z prawa cytatu w zakresie dopuszczalnym prawem.

W każdym przypadku warto jednak pamiętać, żeby między dziełem twórcy posługującego się cytatem, a cytowanym cudzym utworem (lub jego fragmentem) istniał związek.

JAK POPRAWNIE CYTOWAĆ?

Korzystając z prawa cytatu, wyraźnie go oznacz, tak, alby był on rozpoznawalny dla przeciętnego odbiorcy. Być może zastanawiasz się jak długi może być cytat? Otóż do gry wchodzi ulubiona odpowiedź każdego prawnika – to zależy. Cytatem może być przecież przykładowo zarówno niewielki fragment tekstu literackiego, fotografia, film, a nawet mapa czy opracowanie naukowe. Art. 34 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyraźnie wskazuje, że aby takie działanie było w zgodzie z prawem, trzeba w każdym przypadku wymienić imię i nazwisko twórcy, którego dzieło wykorzystujemy, a także podać źródło cytowanego utworu, tak aby była możliwa jego jednoznaczna identyfikacja. Także wtedy, gdy znamy jedynie pseudonim artystyczny autora – trzeba go podać, podobnie jak w sytuacji gdy twórca jest nieznany – również taką sytuację należy zaznaczyć.

CO W PRZYPADKU NIEOZNACZENIA CYTATU?

W sytuacji niespełnienia warunków prawidłowego oznaczenia cytatu, możemy mieć do czynienia z plagiatem, czyli naruszeniem osobistych praw autorskich, a niekiedy z naruszeniem majątkowych praw autorskich. W takiej sytuacji, oprócz możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, twórcy, którego prawa zostały naruszone, przysługują roszczenia majątkowe i niemajątkowe, uregulowane w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak też w kodeksie cywilnym. Ale to już zupełnie inny temat.

Zawsze więc korzystaj z prawa cytatu w sposób przemyślany i ograniczaj się do niezbędnego minimum, tylko wtedy, kiedy jest to niezbędne.

Masz wątpliwości? Chętnie je rozwiejemy – służymy pomocą!