Art. 109 KRO reguluje instytucję ograniczenia władzy rodzicielskiej w razie jej niewłaściwego wykonywania. Jedynym kryterium warunkującym zastosowanie przewidzianych przez ustawodawcę środków jest zagrożenie dobra dziecka. Jest to wartość nadrzędna, stawiana ponad interesem rodziców. Ingerencja sądu ma mieć więc miejsce już w momencie pojawienia się zagrożenia dla dobra dziecka, a nie tylko w przypadku gdy do naruszenia już doszło.
Działania w tym zakresie mogą być podjęte nie tylko wtedy, gdy dobro dziecka jest zagrożone na skutek zawinionego działania rodzica, ale także gdy wywołane zostaje ich nieudolnością bądź mylnym wyobrażeniem tego czego faktycznie ono wymaga.
Konstrukcja przepisu, który określa jedynie przykładowe środki możliwe do zastosowania przez sąd opiekuńczy, upoważnia do wydania każdego zarządzenia, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka. Różnorodność i wszechstronność możliwych do zastosowania środków, a zarazem ich elastyczność stanowi cechę odróżniającą ingerencję w sferę władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 KRO od innych rozstrzygnięć sądu opiekuńczego, a mianowicie od pozbawienia i zawieszenia władzy rodzicielskiej
Przykłady możliwej ingerencji sądu opiekuńczego na gruncie art. 109 KRO, uregulowany zostały w następujących formach:
- obowiązek działania – polega na zobowiązaniu rodziców bądź dziecka do określonego postępowania np. do pracy z asystentem rodziny bądź realizowania innych form pracy z rodziną. Możliwe jest skierowanie małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonej w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Na rodziców może zostać nałożony obowiązek udziału w terapii rodzinnej, lub sięgnięcie po pomoc placówki albo specjalisty zajmujących się poradnictwem bądź świadczących rodzinie inne stosowne wsparcie, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń. Zobowiązanie rodziców może obejmować zarówno działania opiekuńczo-wychowawcze, jak i materialno-bytowe, w tym także zdrowotne. Zobowiązanie dziecka może sprowadzać się do realizacji obowiązku szkolnego i powstrzymywania się od zachowań aspołecznych,
- działanie za zezwoleniem – wskazany zostaje zakres czynności, które nie mogą być dokonane przez rodzica bez zezwolenia sądu, bądź nałożenie na nich ograniczeń jakim podlega opiekun,
- nadzór kuratora sądowego – władza rodzicielska zostaje poddana stałemu nadzorowi kuratora, który sposób jej realizacji przedstawia sądowi w składanych sprawozdaniach. Podkreślane jest, iż ingerencja kuratora winna mieć wymiar zarówno terapeutyczny jak
i profilaktyczny, jego działalność ma bardzo szeroki zakres, - skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi – możliwość skierowania dziecka do szkoły zawodowej bądź zakładu pracy
w celu przyuczenia do zawodu, - – środek ten winien być stosowany dopiero wówczas, gdy inne zarządzenia nie dały pożądanego rezultatu albo gdy z uwagi na szczególne okoliczności sprawy można uznać, że takiego rezultatu nie dadzą i zachodzi potrzeba odseparowania dziecka od rodziców przejawiających konsekwentnie negatywną postawę rodzicielską,
- powierzenie zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi – rodzice zostają pozbawieniu możliwości podejmowania czynności faktycznych, prawnych oraz czynności przed sądami i innymi organami, dotyczącymi majątku dziecka. Dochodzi więc do wyłączenia przedstawicielstwa ustawowego rodziców w tym zakresie. Taka sytuacja może mieć miejsce zarówno wtedy, gdy zachodzi świadome działanie na szkodę dziecka jak i wtedy, gdy postępowanie rodziców jest skutkiem ich niekompetencji bądź niezaradności życiowej.
Kluczowe znacznie przy stosowaniu tych środków winno mieć przenalizowanie całokształtu sytuacji rodzinnej, tak aby wybrany przez sąd środek był najbardziej odpowiedni. Niezbędna jest więc jego skuteczność, oraz adekwatność ingerencji, tak aby dokonany wybór nie jawił się jako zbyt drastyczny.
Uzasadnieniem dla wprowadzenia ograniczeń o jakich mowa w art. 109 KRO, nie była represja w stosunku do niedbałych rodziców, ale ochrona zagrożonego dobra dziecka. Jego celem jest więc także niesienie pomocy rodzicom, którzy nie mogą sami poradzić sobie z trudnościami wychowawczymi. Zastosowane środki winny więc doprowadzić do właściwego wykonywania władzy rodzicielskiej.
Paulina Seweryn
radca prawny