Na co dzień widzimy bardzo dużo utworów, w których ich twórcy nawiązują do oryginałów, dodając im własną interpretację. Biorąc pod uwagę prawo autorskie, takie utwory – w jednych sytuacjach mogą być utworami zależnymi, a w innych – inspirowanymi. Czym się charakteryzują i jak je odróżnić?
Utwór zależny
Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, utwór zależny jest opracowaniem cudzego utworu. Ustawodawca podaje kilka przykładów dla zobrazowanie tego rodzaju utworów – tłumaczenia, przeróbka czy adaptacja, co oczywiście nie stanowi katalogu zamkniętego.
Utwór zależny, jak sama nazwa wskazuje, w pierwszej kolejności powinien spełniać podstawowe cechy utworów. Powinien więc być wytworem działalności człowieka, mieć charakter indywidualny i utrwalony w jakiejkolwiek postaci i posiadać elementy twórcze. O co chodzi jednak z tą zależnością?
Zależność ta oznacza, że taki utwór (czasem nazywany również niesamoistnym), powstaje na podstawie już istniejącego utworu. Ma więc w nim miejsce wykorzystanie cudzych, oryginalnych elementów stworzonych już przez kogoś innego. W nowym utworze mogą być zmienione jakieś pojedyncze aspekty, np. kontekst, ale co do zasady nie ingeruje w treść, podstawy utworu pierwotnego.
Przedstawiając to na przytoczonym przez ustawodawcę przykładzie – tłumaczeniu: utworem pierwotnym jest np. książka napisana w języku włoskim. Utworem zależnym jest ta książka przetłumaczona na j. polski. Wiadomym jest, że takie tłumaczenie nie jest odwzorowaniem dosłownym 1:1, mogą być nieznaczne różnice, ale nie zmienia zasadniczo treści i sensu powieści.
Podobnie jest z wszelkimi filmowymi adaptacjami książek.
Do powstania utworu zależnego nie jest wymagana zgoda autora utworu pierwotnego. Jest ona konieczna dopiero gdybyśmy chcieli korzystać z niego, przykładowo – adaptacją filmową powieści, rozporządzać nią, rozpowszechniać. Tak jest co do zasady – czyli gdy autorowi utworu pierwotnego nadal przysługują do niego prawa. Przyjmuje się, że zgoda taka jest wymagana w odniesieniu do każdego utworu zależnego. Jeśli na podstawie jednego utworu pierwotnego powstało więc ich kilka – do wykorzystywania każdego z osoba jest potrzebna zgoda autora utworu pierwotnego.
W sytuacji kiedy prawa do utworu pierwotnego wygasły, czyli po 70 latach (najczęściej od śmierci twórcy lub jego pierwszego rozpowszechnienia), zgoda nie jest wymagana.
Utwór inspirowany
Utworem zależnym (opracowaniem) nie jest utwór, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem – czytamy w art. 2 ust. 4 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. I to tyle jeśli chodzi o ustawę i ten rodzaj utworów 🙂
O utworze inspirowanym możemy mówić, gdy charakteryzuje się własnymi, nowopowstałymi indywidualnymi, twórczymi cechami, a w utworze pierwotnym znajduje jedynie ową inspirację. Nie przejmuje więc w całości elementów utworu pierwotnego, które podlegają ochronie. Powstaje jedynie pod wywołanym przez niego „natchnieniem”. To tak jak utwór powstały w danym nurcie, czy zawierający cechy charakterystyczne dla twórczości danego autora. Siłą rzeczy będzie więc podobny do utworu pierwotnego, ale zasadniczo czerpie jedynie inspirację z określonego stylu i jednak posiada własne, oryginalne cechy.
Autorowi takiego dzieła przysługuje pełnia praw osobistych i majątkowych i nie jest wymagana zgoda autora utworu pierwotnego do rozporządzania nim (tak jak ma to miejsce w przypadku utworu zależnego).
Utwór zależny czy raczej inspirowany?
Podsumowując, utwór zależny to taki, w którym zostały wykorzystane elementy utworu pierwotnego, chronione prawem autorskim, natomiast w inspirowanym – przeciwnie, niepodlegające ochronie prawno autorskiej – takie jak np. koncepcje czy idee.
Jednoznaczne określenie że dany utwór jest zależny, a ten inny inspirowany jest niezwykle trudne. Nie ma bowiem ścisłych kryteriów, służących pomocą i zawsze będzie to zależało od konkretnego przypadku, w którym trzeba badać elementy twórcze i nietwórcze. Nie można także stwierdzić ilościowo – ile elementów twórczych potrzeba żeby mówić już o utworze zależnym. Granica między nimi jest więc płynna, ale praktycznie, rozróżnienie ich jest jednak istotne, ze względu na wymóg uzyskania zgody w przypadku utworów zależnych. Jej brak może bowiem wiązać się z roszczeniami autorów, a wtedy udowadnianie czy dany utwór jest faktycznie zależny czy jednak inspirowany, jest bardzo trudne, ze wspomnianych wyżej względów
Karolina Stachura
aplikantka radcowska