Ustanowienie w polskim porządku prawnym instytucji ubezwłasnowolnienia miało na celu ochronę osób, które ze względu na stan zdrowia nie są w stanie podejmować samodzielnie decyzji dotyczących własnego życia i potrzebują pomocy w prowadzeniu swoich spraw.
Zamierzeniem ustawodawcy było pozbawienie możliwości działania danej osoby w sferze prawnej (prywatno- i publicznoprawnej), nie zaś ograniczenie w innych rodzajach aktywności życiowej. Zasadność ubezwłasnowolnienia musi więc być oceniania zarówno w interesie osoby, wobec której miałoby zostać ono orzeczone, jak i w interesie ogólnym, ze względu na pewność obrotu.
Jej skutkiem jest częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych.
Instytucja ubezwłasnowolnienia została uregulowana w art. 13 – 16 kodeksu cywilnego. Przepisy przewidują dwa jej rodzaje tj.:
- ubezwłasnowolnienie całkowite – orzekane wobec osoby, która ukończyła lat 13
i wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Ugruntowany jest pogląd, że samo istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub zaburzeń psychicznych nie jest wystarczające dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Konieczne jest udowodnienie niemożności kierowania swym postępowaniem lub istnienia takich spraw, w których prowadzeniu wymagana jest pomoc osoby trzeciej. - ubezwłasnowolnienie częściowe – orzekane w stosunku do osoby pełnoletniej, chorej psychicznie lub dotkniętej niedorozwojem umysłowym bądź innego rodzaju zaburzeniem psychicznym, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw, ale nie ma potrzeby orzekania ubezwłasnowolnienia całkowitego.
Ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone przez sąd okręgowy, rozpoznający te sprawy w ramach postępowania nieprocesowego. Do jej zainicjowania wymagane jest złożenie wniosku do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Legitymację w tych sprawach ma:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
- jej przedstawiciel ustawowy;
- prokurator;
- Rzecznik Praw Obywatelskich;
- sama osoba, która miałaby zostać ubezwłasnowolniona.
Kluczowym elementem takiego wniosku jest uzasadnienie konieczności ubezwłasnowolnienia, opierające się na rzetelnych dowodach takich jak – dokumentacja medyczna, zaświadczenie lekarskie potwierdzające chorobę psychiczną, opinie lub zaświadczenia z właściwych poradni czy też zeznania świadków. Należy sprecyzować przesłanki stanowiące o zasadności zastosowania tej instytucji, takie jak niezdolność do działania z należytym rozeznaniem czy brak możliwości dbania o swoje zdrowie bądź bezpieczeństwo.
Niezwłocznie po wszczęciu postępowanie przeprowadzane jest wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek. Jego celem jest poznanie jej stanowiska oraz ocena zdolności do świadomego i samodzielnego podejmowania decyzji. Wysłuchanie jest istotnym elementem procedowania, gdyż pozwala na uwzględnienie woli i oczekiwań osoby mającej zostać ubezwłasnowolnioną, co jest zgodne z zasadą poszanowania jej godności i praw.
Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi zostać zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego bądź rozwoju umysłowego, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.
Jeśli przeprowadzone postępowanie dowodowe dało podstawy do uwzględnienie złożonego wniosku, sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu, wskazując czy jest ono całkowite czy częściowe oraz z jakiego powodu zostaje orzeczone. Po uprawomocnieniu się tego postanowienia, sąd z urzędu przesyła je sądowi opiekuńczemu tj. sądowi rejonowemu właściwemu dla miejsca zamieszkania osoby ubezwłasnowolnionej, który decydować będzie o wyznaczeniu opiekuna bądź kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej.
Orzeczenie orzekające ubezwłasnowolnienie ma charakter konstytutywny, gdyż tworzy przewidziane w prawie materialnym skutki prawne w zakresie zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnionej i staje się skuteczne z momentem uprawomocnienia.
Tytułem przykładu można wskazać, iż osoba ubezwłasnowolniona całkowicie:
- nie może zawierać umów, sporządzić testamentu, czy zawrzeć małżeństwa,
- traci czynne i bierne prawo wyborcze,
- zostaje pozbawiona władzy rodzicielskiej nad dziećmi,
- w razie pozostawania w związku małżeńskim, z mocy prawa wprowadzony zostaje między małżonkami ustrój rozdzielności majątkowej.
W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego:
- zdolność prawna zostaje ograniczona tj. ważność czynności prawnej przez którą osoba ubezwłasnowolniona częściowo zaciąga zobowiązania lub rozporządza prawem wymaga potwierdzenia przez kuratora,
- możliwe jest zawarcie małżeństwa po uzyskaniu zgody sądu,
- możliwe jest samodzielnie zawieranie umów należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawa życia codziennego,
- następuje utrata czynnego i biernego prawa wyborczego, władzy rodzicielskiej nad dziećmi,
- wobec osoby pozostającej w związku małżeńskim, z mocy prawa powstaje miedzy małżonkami ustrój rozdzielności majątkowej.
Ubezwłasnowolnienie winno być środkiem ostatecznym i stosowanym tylko wtedy, gdy inne formy pomocy i wsparcia nie są wystarczające. Decyzja o ubezwłasnowolnieniu musi być podejmowana z należytą starannością, mając na uwadze dobro osoby dotkniętej tym ograniczeniem, tak aby faktycznie zapewnić jej ochronę i prawo do godnego życia.
Praktyka wskazuje jednak na liczne wady tej instytucji, jako zbytnio ingerującej w prawa i wolności jednostki, stąd postulowane jest jej zniesienie i zastąpienie systemem wspieranego podejmowania decyzji.
Paulina Seweryn
radca prawny, mediator