Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie reguluje kwestii ustalenia macierzyństwa, uznając, że jest to w zasadzie fakt niebudzący wątpliwości. Co do zasady matką dziecka jest kobieta, które je urodziła.
Natomiast w przypadku ojcostwa przewidziane zostały trzy sposoby jego ustalenia:
- domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki,
- uznanie ojcostwa,
- sądowe ustalenie ojcostwa.
W przypadku art. 62 k.r.o. zawierającego domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki istotne znaczenie odgrywa wpływ rzymskiej tradycji, wyrażonej w paremii – „Mater semper certa est, pater est, quem nuptiae demonstrant”. Zawarta w Kodeksie Justyniana reguła stanowiła, iż „tożsamość matki jest zawsze pewna”. Nie trzeba zatem dowodzić macierzyństwa, natomiast „ojcem jest ten z kim matka pozostaje w związku”.
Zasada ta przeniesiona została do norm kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym domniemywa się, że dziecko pochodzi od męża matki jeśli urodziło się:
- w czasie trwania małżeństwa,
- przed upływem 300 dni od dnia jego ustania lub unieważnienia.
W przypadku separacji małżonków, domniemania tego nie stosuje się po upływie 300 dni od dnia jej orzeczenia. Jeśli matka dziecka zawrze drugi związek małżeński przed upływem 300 dni od dnia ustania lub unieważnienia poprzedniego małżeństwa, zachodzi domniemanie ojcostwa jej obecnego męża.
Stosowanie tej instytucji odbywa się z mocy prawa i nie wymaga dokonywania jakichkolwiek dodatkowych czynności, ma przy tym doniosłe znacznie prawne, gdyż w razie zajścia przewidzianych w niej przesłanek w świetle prawa ojcem dziecka jest mąż matki, nawet jeśli faktycznie ono od niego nie pochodzi i niezależnie od oświadczeń złożonych w urzędzie stanu cywilnego przy zgłoszeniu narodzin dziecka. Przekłada się to w szczególności na obowiązek alimentacyjny domniemanego ojca względem dziecka, władzę rodzicielską nad dzieckiem, czy choćby prawo dziecka do dziedziczenia po domniemanym ojcu.
Jedyną możliwością obalenia tego domniemania jest wszczęcie postępowania o zaprzeczenie ojcostwa. Celem tego procesu jest wykazanie niepodobieństwa, żeby mąż matki mógł być ojcem jej dziecka.
Przepisy ściśle limitują krąg podmiotów uprawnionych do jego zainicjowania. Legitymację w tym zakresie ma wpisany w akcie urodzenia ojciec dziecka, matka oraz dziecko po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Wymagane jest przy tym zachowanie przewidzianych w kodeksie terminów dla wytoczenia tego powództwa.
Mąż matki może to uczynić w ciągu roku od dnia kiedy dowiedział się, iż dziecko od niego nie pochodzi, nie później niż do osiągnięcia przez nie pełnoletności. Matka w ciągu roku od dnia kiedy dowiedziała się, że dziecko nie pochodzi od jej męża, również nie później niż do dnia jego pełnoletności. Dziecko zaś po osiągnieciu pełnoletności, w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, iż nie pochodzi od męża matki. Jeśli wiedzę o tej okoliczności powzięło przed dniem pełnoletności, termin na wytoczenie powództwa biegnie od tego dnia.
Do wniesienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa nie jest uprawniony biologiczny ojciec dziecka, który może jedynie zwrócić się do prokuratora o zainicjowanie tej procedury. W sprawach o zaprzeczenie ojcostwa prokuratora nie wiążą żadne terminy, zainicjowanie tego postępowania warunkowane jest jednak uznaniem, iż wymaga tego dobro dziecka bądź interes społeczny.
Jeśli nie zachodzi domniemanie pochodzenie dziecka od męża matki lub zostało obalone
w procesie o zaprzeczenie ojcostwa, art. 72 k.r.o. przewiduje dwa sposobu jego ustalenia.
Uznanie ojcostwa polega na złożeniu przez mężczyznę oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem wskazanego przez niego dziecka. Dodatkowo ustawodawca wymaga, aby matka potwierdziła ojcostwo mężczyzny dokonującego uznania. Oświadczenie te nie muszą zostać złożone równocześnie, wymagane jest zachowanie przez matkę 3 miesięcznego terminu od dnia złożenia oświadczenia przez mężczyznę.
Przepisy przewidują, iż w razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny od którego ono pochodzi, oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec np. wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Po złożeniu oświadczeń w tym trybie, przyjmujące je podmioty zobowiązane są do ich przekazania do urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu urodzenia dziecka.
Uznanie ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności.
Drugi sposobem ustalenia ojcostwa pozamałżeńskiego jest instytucja sądowego ustalenia ojcostwa uregulowana w art. 84 k.r.o. Postępowanie to może zostać wszczęte przez dziecko, jego matkę, bądź domniemanego ojca. Prawo matki i domniemanego ojca do zainicjowania takiego procesu ograniczone jest do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.
W sprawach o ustalenie ojcostwa (a także przy postępowaniach o jego zaprzeczenie) mogą zostać przeprowadzone następujące dowody:
- dowód z grupowego badania krwi,
- dowód niezdolności mężczyzny do spółkowania lub do zapłodnienia,
- dowód z badań antropologicznych,
- dowód z zestawienia stopnia rozwoju dziecka z datą obcowania mężczyzny z jego matką,
- dowód obcowania mężczyzny z matką dziecka w czasie naturalnej niezdolności do zapłodnienia,
- dowód z badań DNA,
- inne dowody, np. z porównania linii daktyloskopowych dłoni.
W praktyce najczęściej korzysta się z dowodu DNA, który ma kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i ustalenia faktycznego pochodzenia dziecka.
Wydaje się, iż instytucja domniemania pochodzenia dziecka od męża matki, w aktualnych warunkach społecznych, winna ulec zmianie, tak aby umożliwić ojcu biologicznemu bycie jego opiekunem prawnym bez konieczności sięgania na drogę postępowania sądowego.
Z pewnością w zdecydowanie większym stopniu niż obecny reguły, służyłoby to ochronie dobra dziecka.
Paulina Seweryn
radca prawny, mediator