Po dłuższej przerwie wracamy do serii testamentowej i bierzemy na tapet kolejną, szczególną formę rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci – testament ustny, który wskutek pandemii COVID-19 zyskał drugie życie i w przeciwieństwie do dwóch pozostałych szczególnych form, tj. testamentu podróżnego i wojskowego, występuje w praktyce, stanowiąc niejednokrotnie podstawę dziedziczenia.
TESTAMENT USTNY – ART. 952 KODEKSU CYWILNEGO
Jak zawsze zacznijmy od początku. Testament ustny został uregulowany w art. 952 k.c. składającym się z trzech paragrafów. Przytoczmy go w całości i rozłóżmy na czynniki pierwsze:
§ 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
§ 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
§ 3. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
TESTAMENT USTNY – OKOLICZNOŚCI
Cechą wspólną testamentów szczególnych jest uzależnienie możliwości ich sporządzenia od wyjątkowych okoliczności przewidzianych w obowiązujących regulacjach prawnych. W przypadku testamentu ustnego są to obawa rychłej śmierci albo niemożność, względnie wysoka trudność w zachowaniu zwykłej formy testamentu spowodowana szczególnymi okolicznościami. Użyta alternatywa rozłączna „albo” informuje nas, że obie wskazane przesłanki mają charakter autonomiczny, a co za tym idzie nie muszą (aczkolwiek mogą) wystąpić łącznie.
TESTAMENT USTNY – OBAWA RYCHŁEJ ŚMIERCI
Obawa rychłej śmierci spadkodawcy, jako przesłanka dopuszczająca sporządzenie testamentu ustnego, może być rozumiana zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie. W znaczeniu obiektywnym przyjmuje się, że muszą występować okoliczności uzasadniające ryzyko rychłej śmierci – w niedługim czasie, niebawem, wkrótce od momentu testowania. Z kolei interpretacja subiektywna kładzie nacisk na odczucia samego testatora – ważne jest jego indywidualne przeświadczenie, że grozi mu śmierć. Aktualnie w literaturze i orzecznictwie najpowszechniej uznawana jest koncepcja mieszana, tj. subiektywno-obiektywna, wedle której przesłankę obawy rychłej śmierci uważa się za spełnioną, jeżeli jednocześnie spadkodawca ma wewnętrzne przekonanie, że grozi mu rychły zgon oraz istnieją okoliczności uzasadniające istnienie tego przekonania.
FORMA ZWYKŁA
Drugą z przesłanek uzasadniających sporządzenie testamentu ustnego są szczególne okoliczności uniemożliwiające lub bardzo utrudniające zachowanie jednej ze zwykłych form testamentu, tj. własnoręcznego, notarialnego, albo allograficznego. W kodeksie cywilnym nie znajdziemy chociażby przykładowego katalogu takich okoliczności. Z pomocą przychodzą nam doktryna i orzecznictwo skupiając się przed wszystkim na czynnikach zewnętrznych takich jak klęski żywiołowe, konflikty zbrojne, czy też zamachy terrorystyczne. Od roku 2020 powszechnie przyjmuje się, że nadzwyczajną okolicznością w rozumieniu omawianego przepisu jest także izolacja lub kwarantanna wywołana chorobą zakaźną.
STWIERDZENIE SĄDOWE
Artykuł 952 k.c. przewiduje dwie odrębne metody stwierdzenia treści testamentu ustnego – pozasądową, opisaną w § 2, oraz sądową określoną w § 3. Pierwsza z nich polega na spisaniu ostatniej woli spadkodawcy przez jedną z osób uczestniczących w jej składaniu, z podaniem miejsca i daty oświadczenia, miejsca i daty sporządzania pisma oraz podpisaniu dokumentu przez spadkodawcę i co najmniej dwóch świadków. Powyższe musi nastąpić przed upływem roku od oświadczenia ostatniej woli przez spadkodawcę. W orzecznictwie trwa spór, czy dopuszczalne jest spisanie treści testamentu ustnego przez powołanego w nim spadkobiercę – pomimo, że w mojej ocenie brak jest uregulowań wykluczających taką możliwość, bezpieczniejszym rozwiązaniem jest dokonanie tego przez jednego ze świadków lub osobę trzecią.
I POZASĄDOWE
Po śmierci spadkodawcy, w sytuacji, gdy jego ostatnia wola nie została utrwalona w sposób określony w poprzednim akapicie, treść testamentu ustnego może zostać stwierdzona poprzez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Możliwość ta jest jednak ograniczona sześciomiesięcznym terminem, liczonym od dnia otwarcia spadku – do jego zachowania wystarczy zawiadomienie sądu o sporządzeniu testamentu ustnego, którego treści nie stwierdzono, z oznaczeniem świadków i ich adresów. Pamiętajmy jednak, że po upływie sześciomiesięcznego terminu nie będziemy mieć możliwości „uzupełnienia” zawiadomienia, w szczególności poprzez wskazywanie nowych świadków.
ALLOGRAFICZNY, PODRÓŻNY → USTNY
Jeżeli uważnie śledzisz naszego bloga wiesz już, że zarówno testament allograficzny, jak i podróżny, w sytuacji ich nieważności, mogą zostać pod pewnymi warunkami uznane za ważny testament ustny, co szczegółowo opisaliśmy w artykułach im poświęconych.
TESTAMENT USTNY – 955 KODEKSU CYWILNEGO
Testament ustny, tak jak i pozostałe testamenty szczególne, podlega reżimowi stanowionemu przez art. 955 k.c., a co za tym idzie traci on moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca umrze przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca pozbawiony jest możliwości sporządzenia testamentu zwykłego.
PODSUMOWANIE
Jak już wspomnieliśmy na początku testament ustny to podstawowa i w zasadzie jedyna występująca w praktyce postać testamentu szczególnego. Pamiętajmy jednak, że tak na etapie jego sporządzania, jak i zatwierdzania, może dojść do wielu problematycznych sytuacji, które w skrajnym wypadku mogą skutkować jego nieważnością. W związku z powyższym z pewnością wrócimy do tej formy testowania w kolejnych wpisach.
Hubert Wojtoń
aplikant radcowski