Z wcześniejszych artykułów wiemy już kto może być podmiotem prawa autorskiego. Przyszedł więc czas na zastanowienie się nad tym, jakie w związku z tym uprawnienia przysługują twórcy utworu. Pierwszą grupę uprawnień stanowią autorskie prawa osobiste.
Prawa osobiste są szczególnie chronione. Można stwierdzić, że chronią one niejako wyjątkową więź twórcy z utworem. Wynikają wyłącznie z faktu stworzenia danego dzieła i właśnie wtedy powstają.
Ustawodawca w art. 16 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymienia przykładowy ich katalog.
Są to więc uprawnienia do:
1) autorstwa utworu;
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Autor ma więc chociażby prawo do tego, aby utwór był podpisywany jego nazwiskiem. Nawet po wielu latach od powstania utworu – przykładowo, „Potopu” H. Sienkiewicza, każdy ma obowiązek podpisywania tej książki właśnie jego nazwiskiem.
Gdy twórca nie ma jednak takiej woli, może skorzystać z innego prawa – oznaczania dzieła anonimowo lub za pomocą pseudonimu. Przykładem tego ostatniego jest np. „Lalka” Bolesława Prusa.
Uprawnienie to ma zapobiec przypisywaniu autorstwa innym.
Prawo do autorstwa przysługuje twórcy – a więc temu, kto w powstanie danego utworu wniósł wkład twórczy. Gdy mamy do czynienia z utworami zależnymi (czyli takimi, w których zostały wykorzystane elementy utworu pierwotnego chronione prawem autorskim) konieczne jest oznaczenie co jest naszym elementem twórczym, a co pochodzi z utworu pierwotnego.
Autor ma również prawo do zdecydowania, kiedy jego utwór ma po raz pierwszy „wyjść na światło dzienne” i w związku z tym, nie można tego robić wbrew jego woli.
Twórca posiada również uprawnienie do weryfikacji tego, czy utwór jest wykorzystywany w pożądany przez niego sposób i formie.
Te prawa, które zostały wymienione w ustawie, to nie wszystkie autorskie prawa osobiste, które mogą przysługiwać twórcy. Może on dysponować jeszcze innymi, nieujętymi tam uprawnieniami – ustawodawca zaznacza to, posługując się sformułowaniem „w szczególności”.
Autorskie prawa osobiste są nieograniczone w czasie (w przeciwieństwie do majątkowych, o których będzie mowa później). Nie można także z nich zrezygnować, zrzec się, zbyć w drodze jakiejkolwiek czynności prawnej, nie podlegają dziedziczeniu, a także nie wygasają samoistnie. Oznacza to więc, że nawet jeśli twórca nie chce z nich korzystać, to i tak mu przysługują i nie może nic z tym zrobić.
PLAGIAT i inne naruszenia
Najbardziej znanym rodzajem naruszenia autorskich praw osobistych jest plagiat. Jest to niezgodne z prawem przypisywanie sobie autorstwa danego dzieła albo świadome i celowe wprowadzanie w błąd co do autorstwa utworu, np. poprzez podpisanie się pod cudzym utworem (tzw. „plagiat jawny”).
Osoba, która dopuszcza się plagiatu, nie wnosi więc żadnego wkładu twórczego w utwór.
Za plagiat uznaje się także nawet włączenie do swojego utworu części innego dzieła – poprzez redakcyjne zmodyfikowanie, zapożyczenie zwrotów, zmiana kolejności i szyku zdań (tzw. „plagiat ukryty”). Dobrym i znanym przykładem jest tutaj praca magisterska. Kiedy rzeczywiście wykorzystujemy cudze fragmenty, zmieniamy zwroty stworzone już przez kogoś innego, to aby uniknąć plagiatu, należy w każdym przypadku podać źródło i ich autora. Pozwoli to uniknąć zarzutu celowego przypisywania sobie autorstwa cudzego dzieła.
Za dopuszczenie się plagiatu grozi odpowiedzialność karna. Czyn ten jest zagrożony karą: grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
Wobec naruszenia autorskich praw osobistych, twórcy przysługuje ponadto żądanie zaniechania działania naruszającego, a także tego, aby osoba naruszająca dokonała czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków – poprzez złożenie publicznego oświadczenia o treści i w formie określonej przez autora.
Twórca może również domagać się w postępowaniu sądowym określonej kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia lub zobowiązać sprawcę do uiszczenia konkretnej kwoty na cel społeczny wskazany przez twórcę.
Jak już to zostało wspomniane, autorskie prawa osobiste nie podlegają dziedziczeniu. Fakt ten należy jednak odróżnić od możliwości dochodzenia przez spadkobierców zmarłego twórcy ochrony jego praw (art. 78 ust. 2 Ustawy).
Wówczas, autorskie prawa osobiste nadal niezmiennie będą przysługiwały zmarłemu autorowi, a jego najbliżsi uzyskają jedynie prawo do ich ochrony (bo sam nie będzie mógł już tego zrobić 😉
Karolina Stachura
aplikantka radcowska