15 listopada 2023 roku weszła w życie nowelizacja Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego dotycząca kręgu spadkobierców oraz zasad odrzucania spadku przez rodziców imieniem małoletnich dzieci. Nowelizacja ta w znacznym stopniu uprości i skróci postępowania o stwierdzenie nabycia spadków.
Zapomniana ciocia oraz dziecko kuzyna nie dostaną spadku
Prawo obowiązujące przed nowelizacją zakładało, że w sytuacji, w której spadkodawca nie pozostawił dzieci oraz małżonka, a rodzice spadkodawcy nie żyją, spadek przechodził na dziadków zmarłego, a w razie gdyby oni nie dożyli śmierci swojego wnuka – na dzieci dziadków. W praktyce oznaczało to, że do spadku powoływane było w tej sytuacji rodzeństwo rodziców spadkodawcy, tj. ciotki oraz wujowie spadkodawcy, a w dalszej kolejności ich dzieci, tj. kuzyni spadkodawcy. Rozwiązanie to było od lat krytykowane przez praktyków prawa spadkowego, jako wydłużające i komplikujące sprawy tzw. ,,niechcianych spadków”. Zazwyczaj bowiem, w przypadku gdy przyjęcie spadku wiązało się z przejęciem znacznego zadłużenia spadkodawcy, albo z uwagi na zatarcie więzi rodzinnych pomiędzy kuzynostwem, kuzyni nie potrafili ustalić czy zadłużenie to istniało, poszczególni członkowie dalszej rodziny spadkodawcy sukcesywnie odrzucali spadek.
Problem małoletnich dzieci kuzynów spadkodawcy
W konsekwencji dotychczas obowiązujących zasad dziedziczenia, bardzo często do niechcianych spadków powoływane były małoletnie dzieci kuzynów spadkodawcy, co rodziło kolejny problem z odrzuceniem spadku imieniem małoletniego dziecka. Czynność ta wymagała w każdym przypadku uzyskania zgody sądu opiekuńczego.
Po zmianach legislacyjnych obowiązujących od połowy listopada 2023 roku, w przypadku wcześniejszego odrzucenia spadku przez rodziców małoletniego, a w konsekwencji powołania dziecka do spadku nie będzie już wymagane uzyskanie zgody sądu opiekuńczego. Jedynym warunkiem odrzucenia spadku imieniem dziecka przez opiekuna prawnego jest obecnie wyrażenia zgody przez drugiego z rodziców (oczywiście w sytuacji, w której obaj rodzice żyją i nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej).
Brak sprawowania opieki nad spadkodawcą oraz brak regulowania alimentów podstawą do wykluczenia od dziedziczenia
Zgodnie z nowym brzmieniem art. 928 Kodeksu cywilnego, spadkobierca może zostać uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia jeśli uporczywie uchylał się wobec spadkodawcy od obowiązku alimentacyjnego albo od sprawowania nad nim osobistej pieczy. Zmiana ta jak najbardziej jest zgodna z powszechnym poczuciem sprawiedliwości i należy ja ocenić pozytywnie. Jej praktyczna doniosłość polega na możliwości wykluczenia od dziedziczenia tych z najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy zaniedbywali bądź to osobistej troski o dobro spadkodawcy (np. poprzez brak sprawowania opieki nad niedołężnym rodzicem, bądź brak uczestnictwa w wychowaniu dziecka przez rodzica), bądź nie regulują obowiązku alimentacyjnego w postaci przekazywania środków pieniężnych na utrzymanie spadkodawcy.
Uznanie za niegodnego dziedziczenia możliwe jest w drodze pozwu złożonego przez każdego kto ma w tym interes przeciwko spadkobiercy, który zachował się w sposób niegodny względem spadkodawcy. Warto pamiętać o tym, że Kodeks cywilny przewiduje termin do wytoczenia takiego powództwa, wynoszący 1 rok od dnia dowiedzenia się o przyczynie niegodności, przy czym pozew ten (co logiczne) można złożyć dopiero po śmierci spadkodawcy. Interes w wytoczeniu powództwa posiadają zazwyczaj pozostali spadkobiercy (np. dzieci, które w przeciwieństwie do niegodnego dziedziczenia zajmowały się zmarłym), jak również inne osoby należące do rodziny zmarłego.
Złożenie oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku przed sądem – zachowanie terminu
Złożenie oświadczenia spadkobiorcy o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku możliwe jest w terminie 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się przez spadkobiercę o powołaniu do spadku. Zazwyczaj w przypadku dzieci oraz małżonka spadkodawcy termin początkowy biegnie od dnia śmierci spadkodawcy. W przypadku jednak osób powołanych do spadku w dalszej kolejności, tj. po odrzuceniu spadku przez bliższą rodzinę zmarłego, termin ten zaczyna biec w momencie dowiedzenia się przez spadkobiercę o odrzuceniu spadku przez inną osobę.
W razie braku złożenia oświadczenia w tym terminie uznaje się, że spadkobierca przyjął spadek.
Odrzucenie spadku możliwe jest w 2 alternatywnych sposobach – albo przed notariuszem albo przed sądem. Bardziej popularnym i szybszym rozwiązaniem jest złożenie takiego oświadczenia przed notariuszem.
W przypadku jednak decyzji o złożeniu oświadczenia przed sądem, w wyniku nowelizacji art. 1015 Kodeksu cywilnego, już samo złożenie przez spadkobiercę wniosku do sądu o umożliwienie złożenia oświadczenia spadkowego jest równoznaczne z zachowaniem 6-miesięcznego terminu. Mając na względzie, że postępowania sądowe potrafią trwać miesiącami a nawet latami, opisana zmiana została dokonana w interesie osób chcących odrzucić spadek poprzez złożenie oświadczenia przed sądem.
Ocena nowelizacji
Opisane zmiany legislacyjne stanowią odpowiedź na bolączki i postulaty pełnomocników i sędziów, wpływające na skrócenie czasu postępowań spadkowych oraz odciążenie przeciążonych sądów.
Tomasz Okrzesik
radca prawny