Kwestia wspólności majątkowej małżeńskiej to w praktyce jeden z najczęściej poruszanych tematów w pracy prawnika. Wypływa on bowiem nie tylko w toku spraw o podział majątku wspólnego po rozwodzie, czy w sprawach spadkowych, lecz także w obrocie nieruchomościami, podczas planowania inwestycji czy w razie zawierania wszelkich umów przez osobę pozostającą w związku małżeńskim.
Majątek wspólny a majątek osobisty. Zasada surogacji.
Co do zasady wraz z zawarciem związku małżeńskiego pomiędzy małżonkami powstaje ustrój ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej. W praktyce oznacza to, że zasadniczo wszystkie prawa w postaci własności środków pieniężnych, własności nabytych ruchomości i nieruchomości stają się własnością obojga małżonków, chociażby tylko jeden z nich je nabył. Jeśli zatem jeden z małżonków zarabia pieniądze z tytułu wykonywania pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej, przychody stają się własnością obojga małżonków. Dysponować z kolei majątkiem wspólnym mogą co do zasady obaj małżonkowie.
Z kolei majątek, który stanowił własność małżonków przed powstaniem wspólności majątkowej małżeńskiej (czyli przed ślubem) stanowi majątek osobisty (nazywany też ,,odrębnym”) każdego z nich, a co za tym idzie poszczególni małżonkowie pozostają wyłącznymi właścicielami składników swojego majątku osobistego.
W przypadku zbycia przedmiotu bądź prawa wchodzącego w skład majątku wspólnego, środki uzyskanie w zamian wchodzą w skład majątku wspólnego. Zasada ta działa również w odwrotnej relacji: w razie zakupu prawa lub rzeczy za pieniądze stanowiące majątek wspólny, zakup wchodzi do majątku wspólnego. Mechanizm ten nazywany jest zasadą surogacji i polega na zastępowaniu rzeczy bądź prawa które ,,wyszło” z majątku środkami uzyskanymi w zamian. Działa ona odpowiednio w razie zbycia bądź nabycia w ramach majątku osobistego.
Wspólność majątkowa małżeńska trwa zasadniczo do czasu śmierci jednego z małżonków, do czasu prawomocnego orzeczenia rozwodu lub separacji małżonków, bądź do czasu zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej znoszącej wspólność majątkową.
Skład majątku osobistego
Na podstawie przedstawionego opisu wydawać by się mogło, że tematyka ta jest bardzo prosta. Nic bardziej mylnego.
Do najczęściej powtarzanych przez prawników zwrotów należą: ,,co do zasady” oraz ,,to zależy”. W wypadku tematyki wspólności majątkowej małżeńskiej występuje wyjątkowo dużo odstępstw od zasad ogólnych opisanych powyżej.
Jak już opisano wyżej zasadą jest, że małżonek w trakcie trwania wspólności małżeńskiej nabywa prawa do majątku wspólnego. Ustawowa definicja wspólności majątkowej małżeńskiej została zwarta w art. 31 § 1 i 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i została ona zbudowana na zasadzie wyliczenia negatywnego. W skład majątku wspólnego wchodzi zatem wszystko, co nie zostało w ustawie wyraźnie wymienione jako składnik majątku osobistego.
Przejdźmy zatem do wyjątków. Zgodnie z art. 33 k.r.o. do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
- przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności małżeńskiej,
- przedmioty nabyte w drodze spadku lub darowizny (chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił w treści testamentu lub umowy darowizny),
- prawa majątkowe ze współwłasności łącznej (chodzi głównie o przedmioty objęte wspólnością wspólników spółki cywilnej, której wspólnikiem jest jeden z małżonków),
- przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania potrzeb osobistych jednego z małżonków (np. kosmetyki, sprzęt sportowy, przedmioty ozdobne służące tylko jednemu z małżonków lub przedmioty służące wykonywaniu zawodu),
- prawa niezbywalne przysługujące jednemu małżonkowi (niezbywalność wynika z przepisu ustawy bądź z charakteru prawa, np. służebność mieszkania bądź prawo dożywocia),
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołane rozstrojem zdrowia (odszkodowanie za błąd medyczny lub uraz ciała w wyniku wypadku),
- uzyskane nagrody za osobiste osiągnięcia (np. stypendia naukowe, nagrody za osiągnięcia sportowe), prawa autorskie i prawa pokrewne (np. majątkowe prawa do utworu),
- przedmioty nabyte w zamian za składniki majątku osobistego (opisana już wyżej zasada surogacji).
Ciekawy charakter mają wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego małżonków, które na mocy ww. przepisu również stanowią składnik majątku osobistego. Posłużenie się pojęciem ,,wierzytelność” oznacza, że dopóki wynagrodzenie nie zostanie wypłacone stanowi ono składnik majątku osobistego i może być dochodzone tylko przez tego z małżonków który ,,zarobił” na to wynagrodzenie, natomiast w momencie zapłaty wynagrodzenie to wchodzi w skład majątku wspólnego.
Zarządzanie i dysponowanie majątkiem wspólnym
Co do zasady obaj małżonkowie mogą samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym oraz są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym (art. 36 k.r.o.). Skoro zatem mamy do czynienia z zasadą, muszą być od niej wyjątki.
Zgodnie z art. 37 k.r.o. zgoda drugiego małżonka jest potrzeba do sprzedaży lub darowizny nieruchomości, prawa do lokalu lub przedsiębiorstwa objętych wspólnością majątkową, a także do oddania ich w długoterminowy najem bądź dzierżawę. Ponadto, zgody obojga małżonków wymaga zakup nieruchomości, która wejdzie w skład majątku wspólnego, a zatem zasadniczo dokonanego za środki z majątku wspólnego małżonków.
Zgody wymaga również dokonanie darowizny z majątku wspólnego, przy czym nie wymaga jej ,,drobna darowizna zwyczajowo przyjęta”. Co istotne, to czy w przypadku danych małżonków dana darowizna kwalifikuje się jako ,,drobna” zależy od sytuacji majątkowej małżonków.
Co więcej, o tym że dana czynność zarządu majątkiem lub jego zbycia wymagać będzie zgody małżonka może postanowić… sam małżonek, sprzeciwiając się zamierzonej czynności przez drugiego małżonka. Sprzeciw ten jest jednak skuteczny tylko wtedy, gdy osoba trzecia (np. potencjalny nabywca samochodu wchodzącego w skład majątku wspólnego) dowiedział się o tym sprzeciwie przed zawarciem umowy z jednym z małżonków.
W razie istnienia wymogu zgody na zawarcie danej umowy, zgoda powinna zostać wyrażona w treści umowy wraz z podpisem obu małżonków, bądź załączona do umowy podpisywanej przez jednego z małżonków.
Wysokość udziałów w majątku wspólnym
Cechą charakterystyczną odróżniającą wspólność majątkową małżeńską od tzw. wspólności w częściach ułamkowych jest to, że udziały małżonków w przedmiotach wchodzących w skład majątku wspólnego nie wynoszą 50%, lecz 100% dla każdego z nich. Widać to w szczególności we wpisach w księgach wieczystych, gdzie 2 osoby wpisane są jako właściciele 100% nieruchomości. Dlaczego tak jest? Wynika to z faktu, że każdy z małżonków może dysponować całością majątku wspólnego samodzielnie ze skutkiem dla obojga małżonków. Jeśli zatem jeden z nich sprzeda przedmiot wchodzący w skład majątku wspólnego, sprzeda 100% udziałów w nim, a nie jedynie 50%.
Dopóki trwa wspólność majątkowa małżeńska nie jest możliwe ustalenie innego stosunku udziałów każdego z małżonków. W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego (art. 35 k.r.o.), co nie oznacza, że małżonkowie nie mogą znieść lub ograniczyć wspólności majątkowej jeszcze przed śmiercią jednego z nich, np. w drodze umowy majątkowej małżeńskiej. W takim wypadku wraz z zawarciem ,,intercyzy” małżonkowie mogą dokonać podziału majątku wspólnego i przenieść go do majątków osobistych.
Umowa majątkowa małżeńska
Wyżej opisane zasady dotyczące składu majątku wspólnego bądź osobistego można zmodyfikować za pomocą umowy majątkowej małżeńskiej, potocznie zwanej intercyzą. Umowa to może zostać zawarta przed zawarciem związku małżeńskiego, jak i w jego trakcie. Małżonkowie mają w tym zakresie dużą dowolność. Za pomocą intercyzy można:
- wyłączyć w ogóle powstanie wspólności majątkowej małżeńskiej (w przypadku intercyzy zawieranej przed zawarciem związku małżeńskiego),
- wspólność rozszerzyć (np. poprzez przeniesienie do majątku wspólnego rzeczy osobistych małżonków nabytych przed zawarciem małżeństwa),
- ograniczyć wspólność majątkową (np. poprzez przekazanie określonej rzeczy na wyłączną własność jednego małżonka),
- całkowicie znieść wspólność majątkową, przy zachowaniu dalszego trwania małżeństwa.
W razie zniesienia wspólności majątkowej w trakcie małżeństwa, przedmioty objęte majątkiem wspólnym stają się własnością każdego z małżonków w udziale wynoszącym 50% (co do zasady). Każdy z małżonków może od tego momentu korzystać i dysponować rzeczą tylko co do swojego udziału.
Co ciekawe, wraz z ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej każdy z małżonków/ byłych małżonków może żądać sądowego ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, a zatem przyznać jednemu z nich udział wynoszący więcej niż 50%. Ma to zazwyczaj miejsce w sytuacji, w której jeden z małżonków zarabiał znacznie więcej od drugiego, przez co powstanie majątku było w większości jego zasługą. W skrajnych wypadkach sąd może przyznać na własność jednego z małżonków prawie cały majątek wspólny. Sprawę sądową mogą wnieść również spadkobiercy zmarłego małżonka, jeśli ten jeszcze w trakcie życia wytoczył pozew o rozwód, orzeczenie separacji bądź o unieważnienie małżeństwa, a sprawa ta nie skończyła się przed śmiercią małżonka.
Problematyka umów majątkowych małżeńskich stanowi skomplikowaną materię wymagającą dla własnego bezpieczeństwa konsultacji z radcą prawnym lub adwokatem.
Tomasz Okrzesik
radca prawny