Prawo karne nie jest pierwszą dziedziną, która kojarzy się z obsługą prawną przedsiębiorców. Prawo umów, prawo pracy, prawo podatkowe, ochrona danych osobowych – to dziedziny, o które pytają nas managerowie, zainteresowani obsługą prawną dla swoich firm. Możliwość zetknięcia się z przestępstwem w ramach swojej działalności wydaje się większości klientów zupełnie nieprawdopodobna. Tymczasem w rzeczywistości zdarza się to znacznie częściej, niż się wydaje.
Prawo karne jako środek ochrony przedsiębiorcy
Im bardziej konkurencyjny rynek, tym większe jest ryzyko naruszania reguł gry przez konkurentów. Wszędzie tam, gdzie można zarobić duże pieniądze istnieje pokusa, by dojść do nich na skróty.
Najprostszym przykładem takich działań jest przerzucanie ryzyka swojej działalności na kontrahenta, przez wprowadzenie go w błąd, co do swoich możliwości finansowych. Nieuczciwi przedsiębiorcy roztaczają widoki wspaniałych korzyści, które ma przynieść umowa, nie wspominając, że w chwili jej zawierania nie mają środków na opłacenie towarów lub usług, które nabywają.
Zawarcie skrajnie niekorzystnej umowy nie zawsze jest wynikiem błędu. Zdarzają się przypadki korupcji managerskiej, gdy osoby, zajmujące ważne stanowiska celowo działają na rzecz konkurenta.
Najcenniejszym kapitałem przedsiębiorców bywa często informacja. Chodzi tu zarówno o dane techniczne, finansowe, organizacyjne, jak i o unikatową wiedzę nt. rynku. Wyciek tajemnic przedsiębiorstwa może być wynikiem korupcji managerskiej, sabotażu ze strony pracownika, wykorzystania przez kontrahenta wiedzy, udostępnionej mu w toku negocjacji, czy cyberataku lub szpiegostwa przemysłowego.
Przewaga konkurencyjna może wynikać również z ugruntowanej pozycji marki i jej produktów. W takim wypadku nierzadko dochodzi do podrabiania produktów lub bezprawnego posługiwania się cudzymi oznaczeniami i znakami towarowymi.
Ogromną szkodę można wyrządzić firmie poprzez rozpowszechnianie fałszywych informacji na jej temat. Medialne doniesienia o rzekomych wadach produktów, łamaniu prawa, nieetycznych zachowaniach względem pracowników, grożącej niewypłacalności czy współpracy z krajem, objętym sankcjami mogą spowodował nagły odpływ klientów.
Trzeba znać prawo karne i prawo gospodarcze
Powyższe przykłady to tylko część z przestępstw, z którymi możemy się zetknąć w działalności gospodarczej. Prawo karne może być efektywnym środkiem ochrony przed takimi naruszeniami. W przeciwieństwie do nawet najlepszej kancelarii, przygotowującej pozew cywilny, prokuratura i Policja dysponują środkami przymusu, a ich możliwości zdybywania dowodów są nieporównywalne do podmiotów prywatnych.
Najpierw muszą się jednak zająć naszą sprawą, a to wcale nie jest oczywiste. Przestępstwa gospodarcze to tylko ułamek ogólnego obrazu przestępczości. Przestępstwa pospolite, pomimo że wykrycie sprawcy i pociągniecie go do odpowiedzialności bywa bardzo trudne, są znacznie prostsze i bardziej zrozumiałe w aspekcie prawnym. Dotyczą naruszenia podstawowych zakazów, takich jak np. zakaz naruszania nietykalności cielesnej innych osób, a nie wyrafinowanych operacji finansowych. Przestępstwa gospodarcze są najczęściej popełnianie przez sprawców, którzy mają dostęp do wiedzy prawniczej i starają się nadać swoim działaniom pozory legalności.
Z tego powodu organy ścigania niechętnie zajmują się takimi sprawami, a zawiadomienie o przestępstwie gospodarczym najczęściej kończy się odmową wszczęcia postępowania lub jego umorzeniem. W takiej sytuacji kluczowa jest interwencja adwokata lub radcy prawnego z doświadczeniem w procesie karnym. To co jest oczywiste dla prawnika cywilisty, obsługującego firmę bynajmniej nie jest takie proste dla prokuratora lub sądu karnego.
Prawo karne jako źródło zagrożenia dla managera
Stopień skomplikowania prawa gospodarczego powoduje, że manager może je łatwo naruszyć, często nawet nieświadomie. Większość ustaw, regulujących działanie przedsiębiorców zawiera przepisy karne. Naruszenie zasad w dziedzinie obszarze rachunkowości, ochrony konsumenta, ochrony danych osobowych, prawa pracy czy reklamy może wiązać się z odpowiedzialnością karną.
Szczególnie ryzykowną sytuacją dla członków zarządów i prokurentów jest biznesowe niepowodzenie projektu. Wspomniany wyżej fakt, że prawo karne może być w działalności gospodarczej bardziej efektywnym narzędziem niż prawo cywilne również ma swoją mroczną stronę – w sytuacji niewypłacalności łatwo spotkać się z niesłusznym oskarżeniem.
Brak regulowania zobowiązań przez firmę i odpowiednio zdeterminowany przeciwnik mogą sprawić, że każda niewykonana umowa będzie dla organów ścigania równoznaczna z oszustwem, a każda sprzedaż majątku udaremnianiem aktualnej lub przyszłej egzekucji.
Paradoksalnie, szczególnie narażeni na takie ryzyko są sprawni, dynamiczni managerowie, którzy walczą o utrzymanie się firmy na rynku, zamiast wnosić o upadłość przy pierwszych oznakach niewypłacalności. Już samo niezgłoszenie takiego wniosku w terminie jest przestępstwem, a ustalenie właściwego momentu często jest bardzo trudne. Zawieranie w takiej sytuacji kolejnych umów wiąże się poważnym ryzykiem oskarżenia o oszustwo.
Zwiększone ryzyko wiąże się też z działaniem w ramach grup kapitałowych. Osoby decyzyjne często zarządzają taką działalnością jak jednym podmiotem, a perspektywy zysków lub strat oceniają z punktu widzenia całej grupy. Poszczególne spółki pełnią określone role w większej strukturze, a ich interes nie jest oceniany w izolacji, lecz z punktu widzenia korzyści dla całego holdingu. W sytuacji gospodarczego niepowodzenia takie zarządzanie powoduje stawianie managerom zarzutów działania na szkodę spółki, np. gdy jedna spółka dokonywała zakupów na potrzeby innych.
Słaba znajomość prawa gospodarczego przez organy ścigania oraz sądy karne powoduje, że za przestępstwa uznawane są działania, które z perspektywy prawa cywilnego są w pełni legalne, a z punktu widzenia praktyki rynku są zrozumiałe i uzasadnione.
Bez względu na surowość kary ewentualne skazanie wiąże się dla managera z dotkliwymi konsekwencjami. Konsekwencją skazania za szereg przestępstw, np. przeciwko wiarygodności dokumentów, przeciwko mieniu, czy przeciwko obrotowi gospodarczemu, powoduje z mocy prawa zakaz pełnienia funkcji członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatora i prokurenta. Karalność wyklucza również z wykonywania wielu zawodów, a związana z nią utrata reputacji może być przyczyną ostracyzmu środowiskowego.
Odpowiedzialność spółki za przestępstwa managera
Przestępstwo może wprawdzie popełnić tylko człowiek, ale organizacja może ponieść za nie odpowiedzialność. Zgodnie z ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, skazanie osoby działającej w imieniu podmiotu zbiorowego, czyli np. spółki, może prowadzić do jej odpowiedzialności, jeżeli czyn managera wiązał się z wykonywaniem jego funkcji, a jego popełnienie przyniosło lub mogło przynieść spółce korzyść, chociażby niemajątkową.
Kompleksowa obsługa prawna
Podsumowując: znajomość przepisów prawa karnego i doświadczenie w procesie karnym powinny być nieodłącznym elementem każdej stałej obsługi prawnej przedsiębiorcy. Jeżeli nawet firma nie korzysta z zewnętrznego wsparcia kancelarii, która ma w pakiecie usługi karnisty, to przynajmniej dział prawny i zarząd powinni zawsze dysponować telefonem do takiej osoby.
Maciej Sawiński
adwokat