Dzisiejszym wpisem kontynuujemy naszą serię testamentową. Przy okazji trzeciego wpisu poznamy trzecią formę testamentu zwykłego – testament allograficzny. Jego nazwa brzmi równie zagadkowo co holograficzny, który jednakże nie ma już dzisiaj przed Tobą tajemnic – o ile zapoznałeś się z naszym poprzednim wpisem, do którego link znajdziesz tutaj.
‘ALLO ‘ALLO GRAFICZNY W DUŻYM SKRÓCIE
Testament allograficzny, zwany też urzędowym, unormowany jest w art. 951 k.c. Spadkodawca, w obecności dwóch świadków, wyraża swoją ostatnią wolę ustnie wobec tzw. osoby urzędowej. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole, który odczytuje się w obecności świadków. Protokół podpisuje spadkodawca, osoba, wobec której wola została oświadczona, oraz świadkowie. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu czyni się w nim wzmiankę zawierającą stosowne wyjaśnienie.
MOWA JEST ZŁOTEM
Spadkodawca może oświadczyć swą ostatnią wolę wyłącznie w formie ustnej. Przepis ten wykładamy literalnie, a zatem niedopuszczalne jest złożenie oświadczenia woli w języku migowym, posłużenie się syntezatorem mowy, jak również pismem obejmującym testament. Z przedmiotowej formy rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci nie mogą więc skorzystać osoby głuche lub nieme, w tym także umiejące i mogące pisać oraz czytać. Wymóg złożenia przez spadkodawcę oświadczenia woli ustnie będzie spełniony gdy to spadkodawca będzie inicjatorem sporządzenia testamentu, zostanie on sporządzony z jego woli (łac. animus testandi) oraz to on zadecyduje kogo oraz w jakim zakresie powoła do spadkobrania – w całości, czy w części. Oczywiście osoba urzędowa oraz świadkowie mogą zadawać spadkodawcy pytania, zwłaszcza w celu właściwego zrozumienia jego woli. Niezabronione, a wręcz pożądane jest zwracania uwagi testatora na bezskuteczność lub niedopuszczalność określonego rozrządzenia. Wymagania ustnego złożenia oświadczenia woli nie czyni zadość odczytanie spadkodawcy sporządzonego wcześniej pisemnego projektu testamentu i oświadczenie przez testatora, że to co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę.
OSOBA URZĘDOWA
Osoby urzędowe uprawnione do odebrania oświadczenia zostały wymienione w art. 951 §1 k.c. Są to wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu, sekretarz gminy oraz kierownik urzędu stanu cywilnego. Katalog osób urzędowych trzeba interpretować ściśle i jest to katalog zamknięty. Wykluczyć należy złożenie przez spadkodawcę oświadczenia przed zastępcami lub osobami działającymi z upoważnienia w/w osób. Do osób urzędowych w rozumieniu naszego katalogu nie należy sołtys, czy chociażby ksiądz. Krąg osób urzędowych uprawnionych do przyjęcia oświadczenia ulegał wielokrotnym zmianom po wejściu w życie Kodeksu cywilnego. Zawsze należy sprawdzić, czy w momencie sporządzania testamentu osoba odbierająca oświadczenie spadkodawcy była osobą urzędową według aktualnego wówczas stanu prawnego. Dla przykładu, przed rokiem 1996, spadkodawca mógł wyrazić swą ostatnią wolę przed przewodniczącym rady narodowej osiedla.
A PO CO MI TEN URZĘDNIK?
Urzędnik ma prawny obowiązek sporządzić testament allograficzny, jeżeli spadkodawca zgłosi taki zamiar – jego działanie ma charakter publicznoprawny. Osoba urzędowa odgrywa doniosłą rolę przy sporządzaniu testamentu allograficznego. Jest zobowiązana do czuwania nad zachowaniem licznych wymogów formalnych określonych w art. 951 k.c., co upodabnia go niejako do notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnej obejmującej testament. Ponadto powszechnie przyjmuje się, że do urzędnika zastosowanie znajdzie w drodze analogii art. 84 Prawa o notariacie. W związku z powyższym urzędnik nie może brać udziału, oczywiście zawodowo, w oświadczeniu, które dotyczy jego bezpośrednio, jego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej bez ograniczenia stopnia, a w linii bocznej krewnych i powinowatych do trzeciego stopnia włącznie oraz osób związanych z notariuszem z tytułu przysposobienia, opieki, kurateli lub będących w bliskim z nim stosunku.
ŚWIADKOWIE
Testator sporządza testament przed urzędnikiem i świadkami. Wszystkie wskazane osoby powinny być jednocześnie fizycznie obecne w tym samym miejscu i czasie. Niedopuszczalne jest zdalne dokonanie czynności prawnej za pomocą środków komunikacji na odległość, np. w trybie wideokonferencji. Wymóg uczestnictwa dotyczy całego procesu testowania, obejmując złożenie ustnego oświadczenia woli przez spadkodawcę, spisanie protokołu, jego odczytanie i podpisanie lub uczynienie wzmianki o przyczynie niemożności sygnowania dokumentu podpisem przez testatora. Odnotujmy jedynie, że zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie trwają spory odnośnie skutków naruszenia w/w wymogów. Świadkiem, na podstawie art. 956 i 957 k.c., nie może być osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych, niewidoma, głucha, niema, niemogąca czytać i pisać, nie władająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament oraz skazana prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Zdaniem Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 02.12.1994 r., III CZP 152/94) osoba urzędowa jest tzw. świadkiem kwalifikowanym testamentu, dlatego też powyższe regulacje stosujemy wobec niej analogicznie.
PROTOKÓŁ
Ostatnią wolę spadkodawcy spisuje się w protokole, który powinien ją precyzyjnie odzwierciedlać. Nie oznacza to jednak, że protokół ma być dokładnym powtórzeniem jego słów, albowiem nie jest on tożsamy ze stenogramem. Sporządzenie protokołu ma charakter czysto techniczny, dlatego też może zostać dokonane przez dowolną osobę, w tym także przez świadka testamentu lub osobę urzędową. Brak jest również wymogu obecności protokolanta w trakcie składania oświadczenia przez spadkodawcę. Może zostać spisany ręcznie lub przy wykorzystaniu urządzenia technicznego, np. komputera, jednakże jego ostateczna forma powinna mieć postać materialną – po sporządzeniu protokołu na komputerze koniecznym będzie jego wydrukowanie. W związku z powyższym niedopuszczalne jest jego sporządzenie wyłącznie w postaci dokumentu elektronicznego. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym brak jest wskazania kto powinien tego dokonać, a co za tym idzie trafny wydaje się pogląd, iż może on zostać odczytany przez dowolną osobę. Brak wzmianki o odczytaniu protokołu, jak również brak wskazania protokolanta nie skutkuje jego nieważnością. Po odczytaniu dokument podpisują spadkodawca, osoba urzędowa oraz świadkowie. O ile w wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest niezłożenie podpisu przez testatora, tak zawsze konieczne jest złożenie podpisu przez osobę urzędową i świadków. Protokół należy opatrzyć datą jego sporządzenia.
(NIE)WAŻNY
Niedopełnienie warunków formalnych określonych w art. 951 k.c. oraz niespełnienie wymogów dotyczących świadków przewidzianych w art. 956 i 957 k.c. co do zasady skutkuje nieważnością testamentu allograficznego. Ale czy zawsze? Nie – o ile przepis szczególny stanowi inaczej. Zdarzały się bowiem przypadki gdy to osoby urzędowe naruszały obowiązujące przepisy prawa, co zaś skutkowało nieważnością testamentu. Zdarzały się również sytuacje, gdy oświadczenie ostatniej woli było składane przez testatora wobec podmiotu nieupoważnionego przez ustawodawcę, który mimo braku uprawnień odbierał je. W związku z powyższym, w celu ochrony interesu społecznego i utrzymania w mocy rozrządzenia testatora na wypadek śmierci Sąd Najwyższy w utrwalonej linii orzeczniczej dopuścił zastosowanie w powyższych przypadkach konwersji nieważnego testamentu allograficznego w testament ustny. Tym niemniej, z uwagi na fakt, iż testament ustny będzie przedmiotem kolejnego wpisu, to właśnie w nim powrócimy do tej kwestii.
ODSZKODOWANIE +
Urzędnik uczestniczący w sporządzaniu testamentu allograficznego, powinien być traktowany jako wykonujący władzę publiczną w rozumieniu art. 417 §1 k.c. Za słuszny zatem należy przyjąć pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 18.11.2015 r., III CSK 16/15, iż naruszenie przez urzędnika wymogów prawnych przy sporządzaniu testamentu allograficznego uzasadnia odpowiedzialność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za wyrządzoną szkodę, zwłaszcza w przypadku daleko idących wad skutkujących brakiem możliwości konwersji w testament ustny.
PODSUMOWANIE
Pomimo, iż testament allograficzny jawi się jako bezpieczna forma testowania, łatwo popełnić błąd, który w najgorszym wypadku skutkować będzie nieważnością całego testamentu. Co więcej nie zawsze błąd ten musi być wynikiem działania spadkodawcy. Dlatego tak ważna jest konsultacja z profesjonalistą, która zapewni spokój Tobie i Twoim bliskim.
Hubert Wojtoń
aplikant radcowski