Ostatnie statystyki jak i święta Wielkiejnocy, które przywołują najsłynniejszą pomyłkę sądową w dziejach świata, skłoniły nas do przybliżenia tematyki procesu karnego. Słyszał o nim właściwie każdy, ale czy każdy w związku z tym pamięta o sztandarowych prawach? Spokojnie, zajmiemy się tym.
Zacznijmy od podstaw.
Kiedy w procesie karnym oskarżony musi mieć profesjonalnego obrońcę, czyli obrona obligatoryjna?
Najważniejszym i podstawowym prawem oskarżonego (a we wcześniejszym stadium postepowania – podejrzanego), jest prawo do obrony, uregulowane w art. 6 k.p.k. oraz art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, w ramach których wyodrębnić należy prawo do korzystania z pomocy obrońcy we wszystkich stadiach postępowania. W niektórych wypadkach prawo to przeistacza się w obowiązek.
Odrobinę definicji – kim jest oskarżony?
W grę wchodzi art. 71 § 2 k.p.k.. Nnajprościej mówiąc, jest to osoba przeciwko, której wniesiono do sądu oskarżenie, a także co do której prokurator złożył wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Prawo do obrony to swoistego rodzaju przywilej, o którym naszego głównego bohatera należy pouczyć.
Kiedy prawo przeradza się w obowiązek?
Prawo wymienia kilka sytuacji, w których proces karny nie może toczyć się bez udziału obrońcy.
Obligatoryjny udział obrońcy wymagany jest w enumeratywnie wymienionych sytuacjach, mianowicie gdy oskarżony:
• nie ukończył 18. roku życia,
• jest głuchy, niemy lub niewidomy,
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania własnym postępowaniem nie była w czasie popełnienia czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny,
• gdy sąd uzna to za niezbędne, ze względu na inne okoliczności utrudniające sprawę,
• gdy w postępowaniu przed sądem okręgowym oskarżonemu zarzucono zbrodnie.
Doprecyzujmy!
Pełnoletność oskarżonego
Sytuacja, w której postępowanie toczy się przeciwko oskarżonemu, który nie ukończył 18 roku życia. Bez znaczenia jest jego wiek w czasie popełnienia czynu zabronionego. Jest to jedyna przesłanka, która nie ma ocennego charakteru. Obrona obligatoryjna trwa jednak nie przez cały tok postępowania, ale do ukończenia przez oskarżonego 18 lat!
Stan zdrowia oskarżonego – jest głuchy, niemy lub niewidomy
Upośledzenia tych zmysłów muszą być takie, że uniemożliwiają samodzielną obronę lub ograniczają funkcjonowanie w tak znacznym stopniu, że czynią nad wyraz trudnym realizowanie samodzielnie przez oskarżonego swojej obrony i uniemożliwiają sądowi normalny z nim kontakt. Obrona obligatoryjna ustaje, gdy oskarżony odzyska słuch, mowę lub wzrok.
Stan zdrowia psychicznego
Czyli wątpliwości, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala mu na udział w postępowaniu karnym lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Znaczenie ma więc w tym przypadku stan zdrowia psychicznego oskarżonego podczas toczącego się procesu, a nie w chwili popełnienia czynu karalnego. Możliwa jest bowiem sytuacja, w której w chwili popełnienia czynu oskarżony rozpoznawał jego znaczenie, podczas procesu przejawia jednak oznaki niepoczytalności, co czyni go niezdolnym do samodzielnej i rzetelnej obrony. Do okoliczności mogących powodować zaistnienie „uzasadnionych wątpliwości” zaliczamy: przebycie choroby psychicznej lub urazu mózgu, nałogowy alkoholizm, nadużywanie narkotyków, leczenie w szpitalu psychiatrycznym, nadzwyczaj utrudniony kontakt, kłopoty ze zrozumieniem pytań i udzielaniem odpowiedzi.
UWAGA!
Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy.
Inne okoliczności utrudniających obronę
Z tego powodu sąd może uznać ustanowienie profesjonalnego obrońcy za niezbędne w toczącym się procesie. Jest to ocenna przesłanka. Może się na nią złożyć wiele okoliczności i sytuacji pobocznych racjonalizujących taką decyzję sądu. Ustawodawca dał więc niejako w ten sposób „furtkę” sędziom do umożliwienia stronie procesowej pełniejszej obrony swoich praw i interesów w sytuacjach, które tego wymagają.
Obrona obligatoryjna a zbrodnia
Ostatnia omawiana przesłanka do obrony obligatoryjnej występuje wówczas, gdy oskarżonemu zarzucona została zbrodnia i postępowanie toczy się w pierwszej instancji przed sądem okręgowym. Zgodnie z art. 7 § 2 k.k. zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Zaistnienie więc łącznie tych dwóch okoliczności stanowi samoistną przesłankę do obrony obligatoryjnej w rozprawie głównej. Warto zwrócić jednak uwagę, iż przepis tyczy się wyłącznie postępowania w pierwszej instancji. W odniesieniu do rozpraw apelacyjnych i kasacyjnych obrona obligatoryjna wobec oskarżonego zależna jest więc od decyzji sądu.
A co w przypadku braku obrońcy?
Zaistnienie takiej sytuacji stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą zgodnie z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. To skutkuje uchyleniem przez sąd zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów.
To, że nie trzeba, nie znaczy, że nie warto!
W polskich realiach oskarżenie statystycznie jest praktycznie równoważne ze skazaniem. W większości spraw nie ma obowiązkowej obrony, ale dla własnego dobra warto pamiętać o swoim prawie do obrony i udzielić upoważnienia do obrony wybranemu przez siebie adwokatowi lub radcy prawnemu. W każdym momencie możesz skontaktować się ze swoim prawnikiem, który pozwoli zaczekać na efekt w spokoju.
Adrianna Marzec
asystentka prawna