Przemoc ekonomiczna

Pojęcie przemocy ekonomicznej to nowość w naszym systemie prawnym. Intuicyjnie możemy się domyślić, o co chodzi i spróbować podać jakieś przykłady tego zjawiska, ale jego zdefiniowanie, a czasem i rozpoznanie nie jest łatwe.

Przemoc, czyli właściwie co?

Przemoc, czyli właściwie co?
W kodeksie karnym pojęcie „przemoc” występuje 49 razy, ale nie zostało nigdzie zdefiniowane. Wygląda na to, że ustawodawca uznał, że odpowiada ono potocznemu rozumieniu tego słowa i nie ma potrzeby go tłumaczyć.
Zgodnie z internetowy Słownikiem Języka Polskiego PWN, przemoc to «przewaga wykorzystywana w celu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś; też: narzucona komuś bezprawnie władza»
Przemoc wiąże się więc z dążeniem do kontrolowania innej osoby.

„Przemoc zaczyna się od przyjęcia założenia, które brzmi: mam prawo cię kontrolować”

Rebecca Solnit „Mężczyźni objaśniają mi świat” Karakter

Ze słownikowej definicji nie wynika, by to przełamywanie cudzej woli musiało się odbywać za pomocą oddziaływania fizycznego. Przemocą jest również wykorzystywanie przewagi psychicznej.

Rozumienie przemocy na gruncie kodeksu karnego jest zgodne z potocznym. Sąd Najwyższy uznaje, że pojęcie „przestępstwa z użyciem przemocy”, obejmuje zarówno przemoc fizyczną, jak i psychiczną (uchwała SN z dnia 31 marca 2021 r. I KZP 7/20).

Przemoc domowa

Pojęcie przemocy domowej zostało zdefiniowane w dwóch aktach prawnych: tzw. Konwencji Stambulskiej, czyli Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzona w Stambule dnia 11 maja 2011 r. oraz ustawie o przeciwdziałaniu przemocy domowej.

Według Konwencji Stambulskiej:

Przemoc domowa – wszelkie akty przemocy fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej zdarzające się w rodzinie lub gospodarstwie domowym, lub między byłymi, lub obecnymi małżonkami, lub partnerami, niezależnie od tego, czy sprawca i ofiara dzielą lub dzielili miejsce zamieszkania, czy nie.

Według ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie:

Art. 2 ust. 1. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
1) przemocy domowej – należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności:
a) narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,
b) naruszające jej godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną,
c) powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę,
d) ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej,
e) istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej

Ustawowa definicja zawiera przy okazji przykład zachowanie, które możemy uznać za przemoc ekonomiczną, tj. ograniczanie lub pozbawianie kogoś dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej.

Ustawa definiuje również krąg osób, doznających przemocy domowej. Nie przytaczając tego wyliczenia, można stwierdzić, że chodzi o rodzinę, osoby wspólnie zamieszkujące oraz byłych i obecnych partnerów.

Przemoc ekonomiczna

Zgodnie z przytoczonymi wyżej definicjami, przemoc ekonomiczna to to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste członka rodziny, osoby wspólnie zamieszkującej, aktualnego lub byłego partnera oraz jego rodziny.

Nowy rodzaj przemocy?

Krótka obecność pojęcia „przemocy ekonomicznej” w przepisach prawa może sprawiać wrażenie, że ustawodawca rozszerza w ten sposób zakres pojęcia „przemocy” na zachowania, które wcześniej nie były za nią uważane.
Taki wniosek byłby jednak błędny. Zmiana polega na zobrazowaniu i odrębnym nazwaniu grupy zachowań, które wcześniej mogły być uznawane za przemoc psychiczną. Potwierdza to uzasadnienie projektu nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie:

Przemoc ekonomiczna jest zjawiskiem psychologicznym, w którym chodzi nie tylko o samą ekonomię, ale o psychiczne uzależnienie oraz upokorzenie jednej ze stron. Niemniej jednak, ze względu na fakt współwystępowania przemocy ekonomicznej z innymi jej formami oraz coraz częstsze jej stosowanie, projektodawca rozszerzył zakres pojęciowy przemocy o czwartą jej formę, tj. przemoc ekonomiczną.

(uzasadnienie zmiany ustawowej definicji przemocy domowej)

To wniosek bardzo istotny dla praktyki. Gdybym miał bronić interesów osoby, pokrzywdzonej przemocą ekonomiczną, to posługiwałbym się pojęciem przemocy psychicznej, zwracając uwagę przede wszystkim na skutki, jakie działania sprawcy, wywołują w psychice mojego klienta. Odwołanie się do pojęcia, które jest już od dawna obecne w orzecznictwie, dawałoby większą szansę na uznanie danych zachowań za przemoc, niż posłużenie się pojęciem, które nie zostało do tej pory odpowiednio przepracowane przez sądy.

Równość wobec przemocy

Podobnie jak w przypadku innych form przemocy, jej ekonomiczna postać nie jest powiązana z konkretnym statusem ekonomicznym sprawcy ani ofiary. Przemoc ekonomiczna występuje we wszystkich warstwach społeczeństwa, zarówno w rodzinach zamożnych, jak i ubogich.

Przemoc ekonomiczna polegać na wykorzystywaniu przez sprawcę faktu, że zarabia znacznie więcej, niż krzywdzona przez niego osoba. Może się jej jednak dopuszczać osoba, która nie ma majątku, ani dochodów, lecz zdobywa kontrolę nad zasobami ofiary.

Przemocą ekonomiczną będzie więc zarówno zmuszanie niepracującego partnera do spełniania oczekiwań sprawcy, pod groźbą nieprzekazania mu pieniędzy na utrzymanie, jak i marnotrawienie pieniędzy partnera przez niepracującego sprawcę, który zmusza go w ten sposób do podejmowania dodatkowego zatrudnienia, zaciągania długów itp.

Czy przemoc ekonomiczna to przestępstwo?

Przemoc fizyczną łatwo zidentyfikować. Z kolei ocena czy doszło do zastosowania przemocy ekonomicznej może być bardzo trudna. Odróżnienie uzasadnionej, czy nawet przesadnej oszczędności od złośliwego odmawiania komuś zaspokojenia jego uzasadnionych potrzeb może nastręczać poważnych problemów.

O ile przemoc psychiczna niemal zawsze będzie prowadziła do popełnienia przestępstwa ( zwłaszcza odkąd nasze prawo jednoznacznie pogrzebało mit o możliwości wychowawczego bicia dzieci), o tyle w przypadku przemocy ekonomicznej ocena może być bardzo trudna, podobnie jak w przypadku innych zachowań, które można uznać za przemoc psychiczną.

Nie ma wątpliwości, że przestępstwem jest forma przemocy ekonomicznej, polegająca na uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego, przez okres przekraczający 3 miesiące. Zgodnie z art. 209 § 1 i 2 k.k., za taki czyn grozi kara do pozbawienia wolności do roku albo dwóch lat, jeśli sprawca naraził pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.

Inne formy przemocy psychicznej mogą z kolei zostać zakwalifikowane jako znęcanie się psychiczne, o którym mowa w art. 207 k.k. Za taki czyn grozi kara do 5 lat pozbawienia wolności, a jeżeli ofiara jest osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny nawet 8 lat. Gdyby skutkiem znęcania się była próba samobójcza pokrzywdzonej, sprawcy można wymierzyć nawet 15 lata pozbawienia wolności.

Inne środki prawnej reakcji na przemoc ekonomiczną

Przemoc ekonomiczna może uzasadniać wszczęcie procedury tzw. Niebieskiej Karty, czyli monitorowania sytuacji osób w relacji przemoczonej i stworzenia planu wyjścia z niej.
Jeżeli przemoc ekonomiczna ma miejsce w małżeństwie, to może być podstawą do interwencji sądu w relacje między małżonkami. Możliwe jest np. upoważnienie jednego małżonka do pobierania wynagrodzenia drugiego, wprowadzenie przymusowej rozdzielności majątkowej, zniesienie solidarnej odpowiedzialności małżonków za wydatki związane z zaspokajaniem potrzeb rodziny, czy pozbawienie jednego z małżonków prawa zarządu majątkiem wspólnym. Oczywiście stosowanie przemocy ekonomicznej może być również podstawą do orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy sprawcy.
Stosowanie przemocy ekonomicznej wobec dzieci może z kolei prowadzić do ograniczenia władzy rodzicielskiej sprawcy lub nawet jej pozbawienia.

Przemoc ma płeć

Podobnie jak w przypadku innych form przemocy jej ofiarą lub sprawcą może być każdy, bez względu na wiek, płeć, wykształcenie, czy status społeczny.
Statystycznie jednak ogromna większość ofiar to kobiety, a sprawcami są z reguły mężczyźni. Przemoc ekonomiczna wobec kobiet ma charakter systemowy i jest uwarunkowana historycznie, o czym pisaliśmy tutaj.