Często stan kiedy kryzys w związku doprowadza do tego, iż małżonkowie nie prowadzą już wspólnego gospodarstwa domowego, żyją osobno, a niejednokrotnie jedno z nich opuszcza wspólne dotychczas miejsce zamieszkania, jest określany jako separacja faktyczna.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy w sposób kompleksowy reguluje instytucje, którą można określić jako separację sądową, wiążącą się z przewidzianymi w ustawie skutkami prawnymi.
Może ona zostać orzeczona w przypadku gdy doszło do zupełnego rozkładu pożycia, zatem między małżonkami, jak w przypadku żądania rozwodu, nie istnieją więzi duchowe, fizyczne i gospodarcze. Stan ten nie jest jednak uznany za trwały, może mieć charakter przejściowy, więc nie można wykluczyć pojednania małżonków i powrotu do wspólnego pożycia.
W porównaniu z rozwodem przewidziane zostały tylko dwie negatywne przesłanki wyłączające możliwość orzeczenia separacji. Mianowicie nie jest to dopuszczalne, jeżeli wskutek separacji miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Do drugiej ze wskazanych przesłanek można byłoby zaliczyć sytuację orzekania separacji gdy jeden z małżonków potrzebuje stałej pomocy z powodu choroby, bądź gdy na skutek takiego rozstrzygnięcia ucierpiałoby dobro wspólnych pełnoletnich dzieci, które z uwagi np. na niepełnosprawność wymagają pieczy obojga rodziców.
Orzeczenie separacji może nastąpić z inicjatywny jednego z małżonków, jak i na ich zgodne żądanie. W postępowaniu tym sąd, tak jak w sprawie o rozwód, zobowiązany jest ustalić, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Jednakże gdy małżonkowie wspólnie wnoszą o separację, wyłączona jest możliwość czynienia ustaleń w tym zakresie. Stanie się tak również, gdy już w toku postępowania, złożony zostanie przez nich zgodny wniosek o zaniechania orzekania przez sąd o winie. Sąd orzekając separację rozstrzyga nie tylko kwestię odpowiedzialności za zaistniały stan, ale analogicznie jak w przypadku rozwodu, rozstrzyga o:
- władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem,
- kontaktach z dzieckiem,
- wysokości w jakiej każdy z małżonków ponosi koszty utrzymania i wychowania dziecka,
- sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania po orzeczeniu separacji,
- podziale majątku wspólnego, jeżeli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu,
- eksmisji jednego z małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania.
Zasadą ogólną o jakiej mowa w art. 614 § 1 KRO, jest uznanie, iż orzeczenie separacji ma takie skutki jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej. Istotną odrębnością jest brak możliwość zawarcia kolejnego małżeństwa przez osobę pozostającą w separacji, czy też możliwość nałożenia obowiązku wzajemnej pomocy małżonków separowanych, jeśli wymagałyby tego zasady słuszności.
Najważniejsze skutki orzeczenia separacji to:
- powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej,
- do dziecka urodzonego po upływie 300 dni od dnia jej orzeczenia nie znajduje zastosowanie domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki,
- możliwość dochodzenia alimentów między małżonkami na zasadzie art. 60 KRO,
- ustanie obowiązku wspólnego pożycia jak i zachowania wierności,
- wygaśnięcie obowiązku przyczyniania się obojga małżonków do zaspokajania potrzeb rodziny, o jakim mowa w art. 27 KRO,
- odsunięcie od dziedziczenia ustawowego.
Orzeczenie separacji znajduje stosowną adnotację w akcie małżeństwa.
Ważne jest również, że jeśli jeden z małżonków żąda orzeczenie separacji, zaś drugi domaga się rozwodu, sąd po przeprowadzeniu postępowania może orzec o rozwiązaniu małżeństwa.
Jeżeli natomiast żądanie rozwodu jest niedopuszczalne, przy zasadności żądania orzeczenia separacji, sąd orzeka separację. Niedopuszczalność orzeczenia rozwodu może wynikać bądź to z faktu, że rozkład pożycia nie nosi znamion rozkładu trwałego (przy jego zupełności), bądź też co prawda tzw. pozytywne przesłanki rozwodowe są wypełnione, ale ma miejsce jedna z negatywnych przesłanek rozwodowych, czyniąc orzeczenie go niedopuszczalnym.
Wprowadzenie separacji do prawa polskiego miało na celu stworzenie instytucji alternatywnej dla rozwodu, pozwalającej na uporządkowanie sytuacji małżonków, w których związku nastąpił rozkład pożycia, a którzy z rozmaitych względów nie chcą zdecydować się na trwałe rozwiązanie małżeństwa. Należy sobie jednak uzmysłowić, iż procedura orzekania przez sąd o separacji została ukształtowana w sposób niewiele różniący się od postępowania o rozwód.
Stąd właściwa ocena sytuacji małżonków i wybór dalszych kroków, winien zostać oddzielony od emocji jakie zawsze towarzyszą rozpadowi małżeństwa, z uzmysłowieniem sobie konsekwencji podjętej decyzji i skutków prawnych jakie niosą przewidziane w przepisach instytucje.
Paulina Seweryn
radca prawny